Cao thuỷ tổ Mai Tiến - Lê Thị Hoa

1- Về lịch sử, có thể khẳng định họ Mai ở Nga Thiện có trước giai đoạn Hai Bà Trưng (theo tài liệu bia ký ghi tại đền thờ họ Mai thì bà Trưng là cháu gái vua Hùng). Đây cũng là họ Mai phát tích sớm nhất (đã phát hiện cho đến nay).

2- Dòng họ Mai bắt đầu từ ông Mai Thông (cha đẻ ông Mai Tiến) là bạn của ông Lê Thái (cha đẻ bà Lê Thị Hoa), sau này ông Lê Thái gả con gái mình cho con trai của bạn là ông Mai Tiến và ông Mai Tiến trở thành khởi tổ dòng họ Mai.

3- Dòng họ Mai khởi nguồn từ xã Phú Cốc, huyện Thiên Bản, phủ Nghĩa Hưng, đạo Sơn Nam (nay thuộc huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định) bắt đầu thấy ghi chép từ ông Mai Thông. Sau này con ông là Mai Tiến lấy bà Lê Thị Hoa (con gái ông Lê Thái) người thôn Thượng Linh, xã Cảo Linh (nay là xã Đại Thắng, huyện Vụ Bản) sinh được 4 người con trai là Mai Đạt, Mai Thỏa, Mai An, Mai Trí.

4- Khi ông Mai Tiến bị Thái thú Tô Định dụ ra làm tri huyện Gia Lâm, Mai Tiến đã bị buộc phải đưa vợ con cùng về huyện lỵ sinh sống. Khi Tô Định giết Mai Tiến thì mẹ con bà Lê Thị Hoa đã bỏ về quê hương ẩn cư, sau đó chiêu tập nghĩa binh đánh lại Tô Định. Việc đại bại, mẹ con bà Hoa đã chạy vào trang An Nội huyện Nga Sơn (nay là xã Nga Thiện) ẩn cư và tạo thành một khu Thượng Trang tại nơi này.

5- Khi Hai Bà Trưng phất cờ dậy nghĩa, mẹ con bà đã theo nghĩa quân Hai Bà Trưng, bà Lê Thị Hoa trở thành nữ tướng dưới thời Hai Bà Trưng. Bốn người con trai cũng được nhập vào đội Tả Hữu tiền phong của nghĩa quân Hai Bà Trưng.

6- Sau khi Hai Bà Trưng đánh bại Tô Định, ban chức tước cho những người có công, mẹ con bà không nhận mà chỉ xin ban phong cho đất trang An Nội huyện Nga Sơn. Trưng Vương đã đồng ý ban cho mẹ con bà thực ấp ở huyện Nga Sơn và cho trở về khu Thượng trang An Nội lập ấp.

7- Việc bốn con trai bà trở về trang An Nội huyện Nga Sơn lập ấp, sau đó chiêu mộ tộc họ Mai ở Phú Cốc, họ Lê ở Thượng Linh thuộc đạo Sơn Nam và một số gia tộc về tụ cư tạo thành một trang đông đúc ở An Nội. Dân làng tôn xưng họ Mai là trưởng trong làng.

8- Việc bà Từ Thiện phu nhân và bốn con trai bà về trang An Nội tụ cư khai hoang lập ấp là hoàn toàn có cơ sở. Từ xưa triều đình phong kiến đã thừa nhận việc này, nhà vua còn ban sắc phong giao cho Mai Trưởng Giáp và nhân dân thôn Ngũ Kiên, An Nội (Nga Sơn) theo như lệ xưa thờ cúng bà Từ Thiện Phu Nhân Lê Thị Hoa và bốn người con trai bà. Những tư liệu này nay vẫn còn và hiện đang được lưu giữ tại từ đường dòng họ.

MAI TỘC THỦY TỔ PHẢ LỤC BIA (Bia ghi chép gia phả về thuỷ tổ dòng tộc họ Mai)
Thuỷ tổ họ Mai, bà thuỷ tổ họ Lê, ngọc phả ghi chép thuộc khôn chi bộ thứ 10 trung hạ đẳng, Quốc triều Bộ Lễ bản chính.

Đền thờ Nga Sơn Công chúa Lê Thị Hoa, Bình Nam Đại tướng quân thuộc xã Nga Thiện, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa

Xưa kia nước Việt ta gây dựng cơ đồ nước Nam cương giới phân thuộc Ngưu Đẩu. Từ triều vua Hùng mở vận, thánh tổ gây dựng cơ đồ tương truyền tất cả được 18 đời, hơn 2000 năm thịnh trị, và ấy là tổ tiên của nước Việt ta vậy. Đợi đến con cháu dư duệ nhà Hùng, đời An Dương Vương nhà Thục thời đại hưng thịnh được 50 năm thì Triệu Đà đến đánh phá nên nhà Thục bị mất. Triệu Đà cướp được đất nước, năm đời làm vương. Từ đấy nước Việt ta thuộc vào ách đô hộ của nhà Tây Hán. Đến thời Đông Hán đời vua Quang Vũ lấy Tô Định làm Thái Thú nước Việt ta. Định là người tàn ác hại người, Lúc đó nước Việt ta phàm các bậc anh tài võ nghệ thì được thu nhận ban cho tước lộc, sau đó âm mưu giết đi, lại còn cướp bóc đốt phá giết hại sinh dân nước Việt khiến sinh dân điêu đứng.

Thời trước ấy có người cháu gái của Vua Hùng tên là Trưng Tướng quân danh xưng là Trắc cùng người em gái là Trưng Nhị, hai người muốn cất binh đến đánh. Nhưng lúc bấy giờ thao lược còn chưa tìm được người tài giỏi, hai bà bèn tích trữ binh lương, nuôi thêm gia súc, thần phong chưa tìm được người trợ giúp. Dù vậy có vua thì ắt có thần cùng dẹp loạn, rồng mây hội tụ chẳng lẽ phải đợi ngày hội rồng bay.
Trước đó ở thôn Thượng Linh, xã Cảo Linh, huyện Thiên Bản, phủ Nghĩa Hưng, đạo Sơn Nam có một gia đình họ Lê tên là Thái, vợ là Dương Thị Tạo, gia thế theo nghiệp y thuật, sinh được 2 gái, 3 trai. Khi bà mang thai con gái đầu lòng, trước hôm đẻ bà mộng bắt được một con bạch hoa đà (tức con rắn trắng hoa), sắc lấp lánh năm màu rồi sinh ra nàng vào ngày 15 tháng 11 năm Mậu Ngọ. Lúc mới sinh thần sắc hồng hoa, da trắng như trứng gà bóc, miệng cười tươi như hoa, do vậy nhân lúc sinh mới đặt tên là Hoa.

Năm lên 18 tuổi, có một người họ Mai cùng huyện, quê xã Phú Cốc, tên huý là Thông, là bạn bè của Lê Thái Công. Ông Mai Thông có một người con trai tên là Mai Tiến, 19 tuổi, cung ngựa giỏi giang, chữ nghĩa tinh thông. Ông Lê Thái rất mực yêu quí tài danh của Mai Tiến bèn gả nàng Hoa cho ông. Lễ đã được định, cầm sắt vận hợp duyên thông, đẹp đôi loan phượng.
Hai vợ chồng lấy nhau mới được 2 năm thì hai ông bà của cả hai bên gia đình đều mất, nàng Hoa một lòng hiếu thuận phụng thờ cha mẹ để thuận theo ý chồng, trong tộc ngoài làng không ai chê bai một lời.
Tô Định nghe tin Mai Tiến là người có tài, bèn triệu ông bộ hành đến bái yết, ban cho chức Huyện Doãn huyện Gia Lâm, ông không nhận. Tô Định nhiều lần cất công gọi mời ông phải đưa vợ cùng con đến huyện sở nhận chức. Khi nhận chức ở Gia Lâm, ông Mai Tiến một lòng thi hành ân đức, giúp đỡ nhân dân nên được nhân dân yêu mến.
Thời gian được 3 năm, Tô Định nghe tin vợ ông Mai Tiến là bà họ Lê có tư chất sắc đẹp tuyệt trần nên muốn ép làm vợ, bèn xui người tố cáo Mai Tiến làm phản, bắt Mai Tiến giết đi, rồi bắt ép nàng làm vợ.
Thời bấy giờ bà Hoa lấy ông Mai Tiến đã được 11 năm, sinh được 4 người con trai. Trưởng nam tên là Mai Đạt khi ấy 9 tuổi, trai thứ 2 là Mai Thoả 7 tuổi, trai thứ 3 là Mai An 5 tuổi, trai thứ 4 mà Mai Trí 2 tuổi. Bốn người tướng mạo khôi ngô tuấn tú, cha mẹ rất mực yêu quí. Đến lúc cha là Mai Tiến bị hại bà Lê Hoa ban đêm dẫn 4 người con trai chạy trốn về quê hương.
Thời gian được một hai năm, Tô Định tìm đòi về khẩn cấp, bà Lê Hoa than rằng: “Thà làm ma trinh phụ còn hơn làm người phụ bạc” bèn bán hết gia sản chiêu mộ người dân ở quê nội, ngoại Thượng Linh, Phú Cốc và các làng lân cận được hơn 2000 người đứng lên quyết chống lại Tô Định. Khi Lê Hoa bị thua trận bèn chạy vào đất huyện Nga Sơn, phủ Hà Trung thuộc Ái Châu lánh nạn. Lúc đầu gặp mưa lớn, mẹ con trú mưa ở một quán cỏ cạnh đường, năm người nằm nghỉ rồi ngủ thiếp đi. Bà Hoa nằm mộng thấy một vị thần tướng đứng trước mặt mẹ con mà nói: “Nay muốn yên thì nhập cư ở Yên Nội, về sau ắt báo được thù và con được nổi rõ công danh”. Tỉnh dậy lại chỗ con trai trưởng, lúc này con trai đã 12 tuổi học hành chữ nghĩa cùng mẹ luận giải về giấc mộng này rằng: “An Nội ắt là danh ấp ở đây”. Đợi trời tạnh mưa, mẹ con bà đi hỏi thăm, quả là trong huyện Nga Sơn có trang Yên Nội. Mẹ con đến đấy thấy đầu trang Yên Nội có khoảng 100 mẫu đất, cây cối thật là sầm uất, ở giữa có một khu ruộng khoảng hơn 1 sào, địa thế bằng phẳng, cỏ cây thưa thớt. Mẹ con bà bèn bạt cỏ dựng nhà, thuê người khai khẩn, hơn một năm được hơn chục mẫu. Bà mời họ Mai ở Phú Cốc, họ Lê ở Thượng Linh vào nhập cư được hơn 10 gia đình. Làng xóm lân ấp cũng đến ở nhiều, thời gian ba năm, số người đến ở hơn 10 nhà. Bà Hoa lấy điều hiếu thuận đối đãi với mọi người nên rất được mọi người mến kính. Trong lòng bà luôn ôm mối hận Tô Định tàn nhẫn đã giết chồng bà, bà chỉ trời vạch đất thề nuôi dạy bốn người con khôn lớn trả thù cho chồng, cho cha.
Đến khi người con trai cả đã 23 tuổi, con thứ 2 đã 22 (văn bia ghi lộn tuổi anh ra tuổi em), con thứ 3 đã 18, con út đã 15 tuổi. Cả bốn người con đều thông minh xuất chúng, sức lực hơn người, bà Hoa rất mực yêu mến, vui mừng.
Tới một ngày, bỗng bà bị lâm bệnh, sốt rét liên miên, thuốc thang hơn 10 ngày mà bệnh không khỏi. Bà sai các con lập đàn tế ở giữa trời, bà cố gắng gượng dậy tắm gội sạch sẽ, phục bái dưới đàn tế bái trời đất, cầu chúc rằng: “Thiếp bất hạnh, chồng nhà bị hại oan, muốn được nhìn thấy các con thiếp khôn lớn trưởng thành để báo mối thù với Tô Định, vạn lời cầu nguyện trời đất chứng giám phù độ cho tỳ thiếp sống thêm tháng ngày để được nhìn thấy bốn con trai thiếp trả được mối thù cho cha. Được như vậy thì sau này thiếp xin chết ở trước đàn”.
Cầu chúc xong bà bái phục xuống đất, mê mê sảng sảng mộng gặp một ông lão nói rằng: “Ngươi muốn sống thêm để thấy các con trả thù thì hãy lập đàn Bông Hoa, hai cây nến, tiền vàng áo mũ, dưới bày cỗ mặn, trên bày cỗ chay, cầu đảo lễ trong năm là được.
Khi bà tỉnh dậy, gọi bốn con trai lại, sắm đủ lễ nghi, lập đàn cầu đảo y như trong mộng đã gặp, quả nhiên bệnh tật bình phục. Từ đấy mẹ con cứ mỗi tháng đến ngày 25 lại lập đàn như trước, cầu khấn. Một ngày nghe tin hai chị em họ Trưng(Trưng Trắc, Trưng Nhị) khởi binh ở cửa sông Hát Môn, huyện Phúc Lộc, phủ Quảng Oai, đạo Sơn Tây, mẹ con ý muốn đến theo nhưng không biết làm sao mà gặp được. Trưng Nhị đến chiêu dụ, cả năm mẹ con đều theo. Bà Trưng giao cho bà Lê Hoa quản đội nữ binh và bốn người con trai đều cho nhập vào đội Tả Hữu Tiền Phong đi chiêu dụ phủ huyện đến các quan lang phụ đạo dấy cờ phục nghĩa đánh kẻ tàn bạo. Một tuần đi chiêu dụ số người lên đến hơn 6 vạn, chia đường cùng thẳng tiến tới thành Tô Định. Đại chiến một trận, Tô Định đại bại, chạy về Bắc quốc, Bà Trưng tự lập làm vua, các chư tướng được phong tước lộc, mẹ con bà Hoa chối từ không nhận mà chỉ xin lập một khu đất ở trang Yên Nội làm một khu thượng, chuẩn miễn cho tô thuế, binh dịch. Trưng vương đồng ý và ban cho thực ấp ở huyện Nga Sơn.
Mẹ con bà bái tạ trở về khu Thượng trang An Nội khai khẩn đất đai, mở đường dựng nhà, về sau được tới hơn bốn năm mươi nhà đều tôn họ Mai là trưởng.
Tháng 2 bà Hoa bị bệnh, đến ngày 25 bốn người con trai lập đàn cầu đảo như trước, nghe thấy âm thanh tiếng người đâu đó vọng lại rằng: Số bà đã hết khấn cầu làm gì nữa, nghe xong thì bà Hoa tạ thế, lúc ấy là ngày 25 tháng 2.
Bốn người con trai bèn dâng biểu tấu lên Trưng Vương, biết tin Trưng Vương thương tiếc than rằng: Duy chỉ có Lê Thị Hoa là rất nhân từ, lại thiện lành, biết dạy con cái, bèn ban cho tên hiệu là Từ Thiện, tặng là Phu Nhân” rồi sai sứ thần chôn nơi đất tốt hành lễ an táng và cho lập miếu thờ ở trước nơi bà ở để thờ phụng bà. (Mộ ở phía Tây khu dân cư, tục gọi là… (bị đục mất chữ).
Từ đó cầu đảo thấy có linh ứng và bà là vợ của ông thuỷ tổ họ Mai, cũng là thuỷ tổ họ Mai ở khu Thượng, nhân dân cũng đều phụng thờ ở đấy.
Ô hô! Từ Thiện Phu Nhân là người có năng lực kiên trinh, thủ tiết thờ chồng, dạy dỗ con cái thành người, báo được thù cho chồng đồng thời là một người hiếu phụ vậy. Cho nên được biên thành phả lục, ghi vào sổ gấm, khiến cho đời sau, người người có thể chiêm ngưỡng.
Bà Lê Thị Hoa tên hiệu là Từ Thiện, tặng phong là Phu Nhân, họ Mai khu Thượng, trang An Nội phụng thờ.
Ngày tốt đầu đông, niên hiệu Hồng Phúc thứ 1 (1572). Hàn Lâm Viện, Đông các đại học sĩ thần Nguyễn Bính phụng soạn.
Ngày tốt cuối đông niên hiệu Vĩnh Hựu thứ 2(1736) Quản giám bách thần, Tri điện Hùng Lĩnh thiếu khanh thần Nguyễn Hiền tuân sao lại theo nguyên bản chính.
Con cháu họ Mai ở thôn Ngũ Kiên, tổng Cao Vịnh, huyện Nga Sơn, (nay là Nga Thiện) phủ Hà Trung là các ông: Mai Đức Chiêu, Mai Đức Đương, Mai Văn Quí, Mai Đức Hữu… cả họ trên dưới tục ghi sự việc nguyên theo chính bản
Sự tích Thuỷ tổ đã bị cháy mất, mọi người truyền lại không rõ ràng, vào niên hiệu Tự Đức thứ 19 (1866) có đến xã Bình Đằng, tổng Bạch Hạc, tỉnh Sơn Tây nghe vị Tú Tài nói lại về đời thế gia tiên hiển đạt của các bậc tiền nhân, thông cáo rộng rãi thôn xã nào thần thích bị thất truyền thì đến nhận lại thuận tiện ở ta. Phả lục tổ tiên như thế, xuất chúng như thế! Ôi, tổ tiên ta bắt đầu khởi dựng từ thời Trưng Vương từ trước đến nay 1845 năm mà phả ghi chép rõ ràng như vậy, biểu dương không sót một người nào, không một việc gì được ghi trong phả thì có thể không bị mất, lãng quên… do vậy ghi chép vào để lưu truyền mãi mãi, khiến cho con cháu đời sau có thể kính trọng giữ gìn.
Ngày mồng 9 tháng 9 năm Tân Mùi niên hiệu Tự Đức thứ 24 (1871).
Người trong tộc là Tú Tài Mai Trân thừa tả.
Thợ đá người cùng huyện xã Yên Khoái là Mai Hữu Quyền khắc bia.
* * *
Hậu khởi nghĩa Hai Bà Trưng: Tháng 2, năm Canh Tý (40), Trưng Trắc cùng với em gái là Trưng Nhị nổi binh đánh thắng, Tô Định chạy về nước. Trưng Trắc tự lập làm vua, xưng là Trưng Nữ Vương. Ngày 30 tháng 2 năm Tân Sửu (41), nhà Hán thấy bà xưng vương bèn cho Mã Viện làm Phục Ba tướng quân, Phù Lạc hầu Lưu Long làm phó sang xâm lược. Tháng Giêng năm Nhâm Dần (42), Mã Viện tiến theo đường ven biển, san núi làm đường hơn nghìn dặm, đánh nhau với vua. Năm Quý Mão (43), Hai Bà Trưng thế cô, bị thua, đều tử trận. Riêng mẹ con bà Lê Thị Hoa, sau khi đánh thắng Tô Định, cùng nhau trở về khu Thượng trang An Nội xây dựng lân ấp. Ngày 25 tháng 2 năm Tân Sửu, bà Hoa mất. Sau khi Mã Viện thắng trận, cả 4 người con trai của bà Hoa phải chạy trốn sự truy đuổi của Mã Viện, 2 người con trai đầu của bà Hoa là Mai Đạt và Mai Thỏa chạy vào phía Nam (lúc đó nước ta mới chỉ đến tỉnh Hà Tĩnh ngày nay); hai người em là Mai An và Mai Trí sau khi yên hàn lại trở về Thượng trang Yên Nội.
Gia phả họ Mai ở đây cũng bị bỏ trống mất khoảng dài, nay lập được 16 đời, lấy cụ Phúc Thuận làm đời thứ 3 và coi là Tổ của họ.
SẮC PHONG

Hiện có 8 sắc phong, trong đó có 1 sắc phong bị rách không dịch được.
Sắc 1: Sắc cho 2 thôn An Nội, Ngũ Kiên phụng thờ bà Từ Thiện Phu Nhân, được phong thần Dực bảo Trung hưng linh phù (bản sao). Thành Thái năm thứ 13 (1901).

Sắc 2: Sắc cho ông Mai Trưởng Giáp thờ bà Từ Thiện Phu Nhân, được phong tặng là bậc thần Dực bảo Trung hưng linh phù. Duy Tân năm thứ 1 (1907).

Sắc 3: Sắc cho ông Mai Trưởng Giáp phụng thờ Tứ Dực tướng công, được phong thần Dực bảo Trung hưng linh phù . Duy Tân năm thứ 1 (1907).

Sắc 4: Sắc cho ông Mai Trưởng Giáp phụng thờ thần Dực Bảo Trung Hưng Linh phù Từ Thiện Phu Nhân, phụng thờ như cũ, dùng lễ quốc khánh theo điển lễ xưa. Duy Tân năm thứ 3 (1909).

Sắc 5: Sắc cho ông Mai Trưởng Giáp phụng thờ Dực Bảo Trung Hưng Linh Phù Tả Hữu tiền phong tứ dực tướng công, phụng thờ như cũ, dùng lễ quốc khánh theo điển lễ xưa. Duy Tân năm thứ 3 (1909).

Sắc 6: Sắc cho ông Mai Trưởng Giáp phụng thờ thần Dực Bảo Trung Hưng Linh phù, Tả Hữu tiền phong Tứ Dực tướng công, gia tặng Đoan túc tôn thần. phụng thờ theo lễ quốc khánh. Khải Định năm thứ 9 (1924).

Sắc 7: Sắc cho ông Mai Trưởng Giáp trước phụng thờ bậc tôn thần được nguyên tặng Dực Bảo Trung Hưng Linh phù Từ Thiện phu nhân. Lại gia tặng thêm là bậc thần Trinh Uyển. phụng thờ theo lễ quốc khánh. Khải Định năm thứ 9 (1924).
Căn cứ vào những tư liệu lịch sử, ngày 20 – 9 – 1993 Giám đốc Sở Văn hoá Thông tin tỉnh Thanh Hóa ký quyết định số 284/VHQĐ công nhận đền thờ và bia nữ tướng Lê Thị Hoa thời Hai Bà Trưng tại xã Nga Thiện, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hoá là di tích lịch sử – văn hóa.

(Nguồn tư liệu: Nguyễn Văn Hải – Chuyên gia Hán – Nôm ở Thư viện tỉnh Thanh Hóa – ĐT 0982 753267)